እግል ነስብህል እቱ ለሃላ እልና ፡ጌለ ቃላት ህግያ ትግሬ።
ሳድስ ክፋል
እብ ሙሴ በኪት።
- መንደፍ ። ሕማም መዓስራይ (ኣድግ፡ ባቃል፡ ወፈረስ) መዓስራይ” ናይ ሰልሲቶም ናይ ሕበር ስምታ። “ወ፡ ኣግዕራ”ሃዬኒ እግል ፡ዓጣል ወ፡ ኣባግዕ ናይ ሕበር ስምታ ። ወ“ባሃይም” እግል ኣሓ። (ከብቲ) ወ፡ “እንሳ” እግል ገመል ተብዓት ወ፡ እግል ኣንሰት እብ ሕበር “እንሳ”እንብሎም። እግል ተብዓት ገመል “ገመል “ወ፡ እግል ኣንሰት” ነኣት” እንብላ። እግል እሲት ሓርማዝ “እርወት” እግል እሲት ኣብጋሓሩ (ጋውና) ግንቶ ፥እግል እሲት ሓሺል ባይሖት እግል እሲት ሓዬት ‘’ ጌመነ” (እብ ትግርኛ “ዋዕሮ”) እግል እሲት ህመም (ነብሪ) “ጌመነ” እግል እሲት ጋርዋ (ዓጋዘን) “ነለት” እብ ትግርኛ “ጋረዋ” እግል ንኡሽ ውላድ ሓዬት “ግርጅን” እግል ንኡሽ ወድ ህመም “ግርጅን” እግል ንኡሽ ወድ ሓርማዝ “ዕዋል” እግል ወድ ከልበት “ዕንክር” እግል ወድ ድሙ፡ “ዕዋል” እንብሎ።
- መንደፍ። ኣርዌ (ተመን) ለሕምዝ ዓቅር እተን ክልኤ ቀጣይን ኒበት ላማስላ ዎክ ኣንጃብ ዎክ ኣርጋ(Fangs) ።እብ ትግርኛማ “መንደፍ” ልቡሎ ።ተመን መርዙ ዝዓቅሮሉ ስኒ ዝመስል ነገር።
- ገለብ ። ዋልታ፥ ሕጌ ፥ ጽግዕ።
- ገለብ። እብ ትግርኛ ክዳውንቲ ናይ ሓራስ ዝሕጸበላ ሳብዕይቲ መዓልቲ።
- ሃላ። እታ ጌሳ ኣለቡ ። ኣሎ እብ ትግርኛ።
- ሃላ ። ፋሉል፥ ትንግጣጥ ቤላ ። ለኣድግ ሃላ ። ጣጥ ቤላ፥ እምበል ኣትካራም ነሓቃ (to bray) ። ዲብ መንሳዕ ቤት ኣብረሄ ወላ ኦሮ ኣድግ ለኢልትካለሶ ግኑን ፥ወጂብ (ጅንሱ ኣስሊ) ሕንቁቅ ፥ሓጥር ወሃላል፥ ወፋሉል ፥ኣድግ ፡ዓድ ኣቡዬ ህብተስ ወድ ወርዕሰብ ዓላ ።ወስሙ”ሓመልሚል” ዓለት። ወምን ደረውህ ተብዓት ሃላል ደርሆ ዓድ ኣቡዬ ህዳድ ወድ ወርዕሰብ ወስሙ “ጃክ “ልትበሀል ዓላ ። ብጥረቱ ውቅል፥ ሕብሩ ጸዓዳ፥ ወ ጅንሱ ምስራይ (ምስር) ዓላ ። ወምን ደመሚት ሃላል “ሓምሶም“ለልቡሎ ናይ ዓድ ኣቡዬ ኣግዱባይ ዓላ ።እግልሚ “ሓምሶም “(ሓምሻዮም) ትበሃላ ፧ እምዬ ግሰት እሲት ኣቡዬ ኣግዱባይ ማራ ጥዕም ፡ መስሓቂት (Comedienne) ዐለት። ካ ፡ህታ፥ ወብእሳ ፥ወወዳ መምህር ትምከኤል፥ ወወዳ ዜድ 4 ሌጣ ሰበት ዓለው ድሙ ክም ኣንሰሰው(pet) “ሓምሶም” ሰመቶ ። ወውላዳ መምህርዬ መምህር ትምከኤል ወመስኒዬ ዜድ መስኒ ኣውዓሎት ዓጣል ማራ ማስሓቃት ዓለው ።ካፊሃ እድንያ። ወላድሙ ዬሃው ኣፌት (ገዚፍ) ሕብሩ ሓማሽጋናይ ወጨጋር ዓላ።
- ሄለል ። ፍግረት ሓዲስ ዋርሕ (ስርቃት ዋርሕ)
- ሄለል ። ዲብ ዳዕወት ክም ተዓወታካ ለትብሎ ስቃር ቱ። (ኣብ ቤት ፍርዲ ምስ ተዓወትካ እተስሞዖ ጭርሖ እዩ) ሓቴ ዶል ኩሱስ ዋካሳይ ዲብ ኬንተባይ ትሻከው ። ወ ከንቴባይ ለጭብጦም ክም ሳማዓ ቅድዬትኩም (ነገርኩም) ሀተምተም ቱ) (ብላሽ እዩ) ጊሶ ክም ቤለዮም ለካሳይ “ሄለል”ቤላ። ወላማ ክሱስ “ሄለል “ቤላ ። ወሓር ከንቴባይ እግላ ካሳይ እግልሚ ፥ሄለል” ትቤ ክም ዕዉት፧ ቤሎ። ህቱ ሃዬኒ “እግል ዕግርግር “(ንምዕግርጋር) ቤሎ። ወ እግላ ክሱስ እንታ ሃዬኒ ክም ዕዉት እግልሚ “ሄለል “ትቤ፧ ቤሎ ። ለክሱስ” ሃዬኒ “እግል ኣትባዳይ “(ንምድንጋር) ቤሎ ። ከንቴባይ ሃዬኒ “ብርክ ዳይና ሰበት ደፈርኩም ክል ምን ኩም ዓስዓስር ቅርሽ እግል ትክፈሎ ሓከምኮ እትኩም ቤሎም’። ተፈፍ እብ ድንጋጽ ክም ቤለው “ሄለል መሃራምና ራጋዛ እብ ሜለል” ቤለው ልትበሃል ። “ሜለል ዎክ ሜላል ግዝፍ ዝበለ መርፍእ ዝመስል ኣንስቲ ዝኰሓላሉ መሳርሒ እዩ። “መሃረም” መቀመጫ እዩ።
- ክልክልኦት ። ከላዊ፡ (Kidneys)
- ክልክልኦት። እብ ክልኦት
- ሃለት። ሃው ቤላ እብ መንፈሱ፡ ትካያፋ። (ecstasy, exaltation) ሃለት ረክበቶ። (he was elated) ሓቴ ዶል ዲብ ቤት ኣብረሄ ኦሮ ሓመድ ቴሌ ለልቡሎ ንኡሽ ወበዓል ሃለት ዓላ ከእግል ሓቴ እሲት መካን ክም ደሓርያ ሰለስ ሕጻን ወልደት። ወእሊ ክም ሳምዓ ለዓቢ ሼክ ሓጅ ብርንገኤል ለልቡሎ ላከዎ እግል እድሓሮ ቤላ ከላካ እቱ። ህቱ ሃዬ ክእና እት ልብል በልሳ እቱ። “ህቱ ደብር ኣጀነዳ ወ ኣና ደብር ዕ-ቡድ። ህቱ ገመል መዐርነግ ወኣና መፍሩድ” ላለትራክባና ኣለቡ ቦሎ እልዬ ኣማነትኩም ። ደብር ዕ-ቡድ ንኡሽ ደበራይ ፍንጌ ዋቂሮ ዎ ሽዕብ ልትረከብ። ወኣጀነዳ ደብር ውቁል ወዓቢ እት ገለብ ልትረከብ ። ወ“መፍሩድ” ገመል ንኡሽ ወድ 6 ዓመት ቱ። ወገመል “መዐርነግ” ሃዬኒ ገመል ዓቢ ወትሩድ (strong)በሃለት ቱ። (ክም ገመል ዓድ ኣቡዬ ኣማንኤል)
- ማዛ። ለዕንታቼ ክትር ለህርጋተ ማዛ (Sleepy) (ለቃል ሕጭርብ እንዴ ኣበልካ ልትቃራእ ዎክ ልትነበብ)
- ማ–ዛ።ማዛይ ገብኣ ፡ መስኒ ትከት ገብኣ። ለቃል ስሕብ እንዴ ኣበልካ ልትቃራእ ዎክ ልትነበብ ። (to be the bride’s best man) ወሓር እብ ስማ ክእና እት ልብል ልምሕል “ማዛይት” ትግባእ እቼ። ኣዜ ክት እላ ኢእቤ፡ እብ ሓመልሚል (ከደራይ)ዎ ሓምሶም ዎ፡ ጃክ ምንዬ ወኬን ለተኣምሮ ሰበት ሀለኩም እትላ ረኤይ (Comment) ህጅክ እግል ልግባእ እልና ክረዎ። ዎ ህቶማ ናይላ ሓልፈት ጥዕም መነባረትና “ ጨወት” ሰበት ዓለው እብ ስርበብ እግል ንፍቃዶም ዋጅብቱ። እግል ዮም ናይ ትግሬ ምህሮና እትሊ እንካርሞ። ለሳብዕ ክፈል ልታላሌ።
መርሓባ ኣክሊሉ ወድ ኣቡዬ ልጃም
ወድ ሓይስ ወድ ሰኒ ኣዳም::
ወድ ሰብ እንታ ወወድ ኣደብ
ወድ ሃይገት እንታ ወወድ ገለብ::
ወድ ምሕላብ እንታ ወወድ ከረን
ምን ክሉ ትትወለድ ወምን ኩለን
ኣውራጃታት ኤርትራ ትስዒተን ;;
በዓል መልተክ ወምህሮ ፋዳብ ዲብ ሽቅል
ስበት ኣትናየትከኒ ሓምዳካ ዮም ምዕል::
ከርካ ልብዛሕ እት እብል
እላ ሓጫር ሕለት ትብጻሓካ ናይ ሓምዴ ወጽንብል ::
መልተክ ማለት : ልዙብ ምስ ክሉ ዝሰማማዕ ( በዓል መልትክ ዎክ በዓል ሕሳን ካብ ኣፉ ጥዕም ዝወጽእ በሃለቱ)
ምን ሑካ ሙሴ::
Dear Tsega,
Thank you so much for the kind compliment. You are very kind and generous. I ‘m humbled by it. It’s motivating and encouraging to know that you are learning something from it. I also hope that it will be a constant reminder for those who might have forgotten these vocabularies. This is the least I could do. As you know, it’s very natural for a language to die out once you cross a border to a life of exile . If we don’t revitalize it periodically, it is doomed to die.
Huki Mussie.
Please disregard my call for help.
Fickak.
Dear Mussie, I’m impressed. You make it seem so effortless, but I know you must have worked hard on this. And I know you have all the experience as a journalist and scholar but the way you structured part VI is excellent. As I mentioned last time I am gaining a lot so far from part I to part VI. Kudos to Governor Mussie for putting all these educational pieces together!! .
Dearest Mussie,
you really represent what this Association is all about. This association is our platform where we come together to learn of our culture, our language and our history, and you have been instrumental to apply and factualize our mission. I am so immensely thankful to have you amongst us and your tireless efforts to share your knowledge. Your research backed teachings of our forefathers, your knowledge transfer of our culture through stories and jokes, and your continuous education of the Tigre vocabulary has been a treat to me. I am here to milk you as much as I can an take advantage of this learning opportunity.
For lack of better words, I would use the simple gratitude expresser THANK YOU!! For all you do.
hitka Tsega
Thank you Dr. Fee for your kind and encouraging words. ኣማንካቱ እግላ ስነት ታምም ሀበይ ለኢባጽሓው ” ግንቶታት” ዎክ እግል ኦሮ ግንቶ እንብሎ :: ደኣም እግል ኣንሰት ” ሀበይ ግንቶ: እንብላ:: ወእግላ ገድም ምን ስነት ኣብጋሓሩ ዳፍር እግል ልብጹሕ ሑድ ለተርፈዯም ” ሸመንከሊታት ” እንብሎም:: ወእግል ኦሮ ” ሀበይ ሸመንከላይ ” እንብሎ:: እላ ኢእቤ:: ኣዜ እብ ” ጃክ” ለተኣምሮ ክም ሃላ እልካ እሙር ቱ ካምን ከርዮ እልና እብል:: ወሓቴ ዶል ኦሮ ” ሓጎስ “ ለልቡሎ ነፈር ሕጻን ወልዳ :: ወእሊ ሕጻን ፋዝዕ: ወንዩት ዓላ :: ሓር ሓቆ ወርሕ ” ባህታ” ትሳማ ::መምን ምና ለጅና ጣማሳ:: ጀመም ወክልሕ ክልሕ ገብኣ :: ወሓር ሓቆ ከም ወርሕ ዲብ መኣምራይ ነስኣዎ :: ወለመኣምራይ ስሙ መንታ ቤሎም” ባህታ” ቤለዎ :: ወስም ኣቡሁ? ሓጎስ :: በው ለስም ደጀዝማች ባህታ ሓጎስ ከብደት እቱ ( overdose )🤣🤣🤣 ገብኣ እብ ሻፋግ ምስላ ዓቅሙ ለትገይስ ስም ሆቦ ቤሎም :: እሞ ” ከም ዓቅሙ” ምን እንብሎ ቤለዎ :: ታማም ቤሎም :: ለጅና “ከም ዓቅሙ “ክም ቤለዎ ሓሶሳ:: ከብሕል ት እት እራምቅ ኣናማ ለ” Scholar” ከብደት እቼ:: ምንዬ ወለዓል ህግያ ትግሬ ለለኣምሮ ሀለው በስ እግል ላሓሶሱ ሀላ እሎም::ካሉዙመን ርፍዓ ምን ትብለኒ ዶክቶር ” እሕ ” እት እብል እራፋዓ ::🤣 ክብረት ይሀበለይ:: ነሃር በኪተት::
I am very impressed and gained knowledge from our brother and scholar, Governor, Musa Bekit. I thought I know and speak Tigre than the majority of Tigre speakers. However, I am humbled and started reevaluating myself how much is my level of understanding and knowledge of Tigre.
One thing as a question isn’t “ግንቶ” is for small monkey as “ዕንክር” to small dog. I don’t think we call the wife of Monkey “ግንቶ”. If I am wrong please correct me with all do respect.
Overall, I am grateful for your contributions and wisdom.
Be safe and stay Healthy.
Dr. F. Fickak Habtes, DPA., MHSA ., MPH