ርዝቅ ወግርመት ሀይገት እት ኣያ በዳ?

ምን ገረዝግሄር በኪት 03/26/19

“ቀይም ሳፋለልኮ” ላትብል ሕላየት ሙሴ በኪት ክም ሰምዓኮ ርዝቅ ወግርመት ሀይገት ፈቅድኮ። ሀይገት ዝላላ፡ሽዕብ ባዳላ፡ክልኦት እክላ፡ ክልኦት እጋላ ዎክልኦት ዝላማ” ለትበሀለት እቡ ሰበብ ሓሰት ኢኮን። ሀይገት እብ ንዋያ፣ኣካላ ወኣምዳራ ማራ ርዝቅት ክም ዓለት እታ ዘበን ለሄይ ነብሮ ለዐለው እብ ክቱብ ሓድገው እልና። ዓቤ፡ ዎሮ ምኖም ካርል ጉስታቭ ሮደኝ (ሮዲን) ቱ። ወክምሰልሁማ ኣበችና እት ዳግሞ እንሳምዕ ዐልና። ኣዜ ላርዝካ ዎግርመታ እት ኣያ በዳ?

እባ ለሕና ዐሬናቡ ዘበን ማ ምን ገብእ፣ በሀለት ናኣይሽ ዲብ ሕና ዋላ ክምላ ናይ በዲር ኢልግባእ ደኢኮን፣ እብ ብዙሕ ንዋይ ዐሬና። ወእብ እንክር ዘላይም ምን ገብእ ወግርመት፣ ለምድር ማራ ጋምል ዐላ። ዶል ከረም ኣዳማ ኢሰፍረ ኣው እክል ኢላትሓዝዮ፣ ምን ፣ክል ጅንስ ፍሬ ከደን፣ ሓምለ፣ ወዔቶት ከደን ሰበት ልትመወን ዐላ።

ምን ጅንስ መልቀም (ፍሬ) ከደን ፥ ጉም፣ ሻሞት፣ ለሸም፣ ክስራ፣ ሻግላ፣ ዳዕሮ፣ ዓይራ (እላ ዓይሮ ላትብል ቃል፡ ክምላ ዲብ ከታብ ናይ ናፋዕ ወድ ዕትማን ዎኢትኖ ሊትማን ለረክብኮሆ እብ ለመድ ለመጻት ታ። ከዲብላ ክታብ ዓይራ ልብላ። ዎዓይሮ ስም ናይ ወድ ሰለስ ሰነት ገመል ታ፣ ዎክምሰልሁማ ዲብ ዓድ ሓባብ ዎዓድ ተክለስ እግል መንደላይ እናስ ዓይሮ ልቡሉ፡ ሕና መንደላይ እንብሎ ዎህቶም ዓይራ ልቡሎ) ፣ ምልሕጣ፣ በለስ፣ ዓንጎ፣ ሓፉሌ፣ ድለብ፣ ሸሓጥ፣ ኣርኪከንጁ፣ ሽልሕ፣ ቅሮረዓስ፣ ማጺጾ፣ ኣውሔ፣ ክዕን፣ ዓጋም ፣ ቃንጪ ማሸላ፣ ትማር ፣ ሽከረት ሓሖት፣ ሽከረት ቃንጪ፣ ረኩብ፣ ኣሻንቁጥ፣ ኣዳጋላ ዎእሉ ለመስል።

ምን ጅንስ ዕጨይ፥ ጉም፣ ሻሞት፣ ሻሞት ኣፍሩስ፣ ለሸም፣ ክስራ፣ ሻግላ፣ ዳዕሮ፣ ዓይሮ (ዓይራ)፣ ምልሕጣ፣  ሓፉሌ፣ ድለብ፣ ሸሓጥ፣ ኣርከከንጁ፣ ሽልሕ፣ ቅሮረዓስ፣ ማጺጾ፣ ኣውሔ፣ ኣልገን፣ ጸሓት፣ ጸሮብ፣ ሕገም፣ ዝልዝሌ፣ ጉም፣ ሓሖት፣ ተሰስ፡ ዐጋም ፣ ወግሬ፣ ፈርፈር፡ ቅልንቃል፣ ቅንጠጣፈ፣ ዐቅባ፣ ረኩብ፡ ጣልቁስ፥ ጻየት፣ ሕራንካዕ ብብዕ ዎእሉ ለመስል።

ምን ጅንስ ሓምለ ከደን፣ ሓምለ ትግሬ፣ሓምለ ዓለም፣ ሓምለ ጢላን፣ እንኮሽብ፣ ቅጥበት ( እት ምድር ተስሓብብ ወሓር እሾክ ወደ) ልሕቲት፣ ሓምል ጨጎራ፣ ኣገርጀማ፣ ሺመኑ፣ ሓምለ ኣድግ፣ ዎእሉ ለመስል።

ምን ጅንስ ዔቶት ከደን ላትትበላዕ፥ ገርዋ፣ ነለት፣ ብዕዜት፣ ኣምበርሀገት፣ ኣራብ፣ ሾከን፣ ድንክላ፣ ዔጥሮ፣ ግሔት፣ ዎምስል ጅንስ ዔቶት ከደን ላኢልትዓለብ ደኣም ሙነት ለዐላ ሀዬ ሓገል፣ ክርክሬ፣ መንተለ፥ ሓራውያ፣ ዎእሉ ለመስል።

ምን ጅንስ ሰራይር እግል ዕን ዕፌ ዎእዝን ሞዚቀት ፥ ኣበኪኪ፡ ቅዋዕ፡ ካትራ፡ ዓልጽ፣ ሆባይ፣ ግምግማሬ፣ ክርክሬ፣ ሓገል፣ ቀመር፣ ኮክለት ጣብሰት ላትትበሀል ሰረረት (ለስማ ምና ቃናሃ ለትሰመቶ ቱ። ወህታ ክረም ከረም ለዝላም ክም ጸሄትምን ባካት ሰዓት ሓምስ እንዶ ኣምበተት ኣስክ ጸሓይ ወድቅ ደርስ)፣ ቅርቅር (እላ ሰረረት እላ መዓር ሰበት ፈቴ፣ እግላ ኣዳም እት ኣካን ቀፎ ንህብ መረሖ፣ ዎመዓር ጸዳናይ ( እግል ስራይ ለገብእ መዓር ርወክምሰልሁማ ኣርወ ዎክ ከይስ ረኤት ምን ገብእ፡ ዲቡ መረሓካ)፣ ዋሪ ፣ዋስ፣ ድዋርባይ፣ ዎእሉ ለመስል።

ምን ጅንስ ዕንቦባ፥ ዲብ ከረም ኣት ሰልፍ ክሉ ለትፈግር ዕንቦበት ወለት ቅንሽል ትትበሀል (ትርጉሙ coyote ጅንስ ሓሺል ቱ)፣ ስርፍራፍ፣ ጀምበቅባቃ፣ ቅንጠጣፍ፣ ዎእሉ ለመስል።

ኣባችና ኣምዕል ላእላ ዘልማ ሰበት ኣምሮ ዐለው፣ “ዮም ላኣሓ እት ኣድብር ሸፉላ፣ ምና መሓዛት ነገቦ” ልብሉና ዐለው። ወክምሰላ እሉ ልብሎ፣ ምን ገጽ ምሴ ለምድር እብ ዘላይም ልትባካእ።  ሓት ሓቴ ዶል፣ በረድ ገዛይፍ ልትከረ ወእማትና ገሎዳ ወለእሉ መስል ሓጺን እታ ከደን ደርብያ ለበረድ እግል ልብጠር ወምስሉ ቃላላ ወሳላላ እት ልብላ ልትመሀላላ  ወሓቆ ሑድ ዶል ለበረድ ባጥር። ዶል ከረም ለምድር ብዙሕ ግሩም ቱ፣ መሓዛት ወኣወድግ እብ ወሓይዝ ሀምም፣ ሸራይም ወካዋክን ማይ መልእ፣ ወቀወርዕ ዒዱ ወዐራፋሁ ረክብ። ላጋድሞታት እብ ዕንቦባሁ እግል ዕን ዕፌ ወእግል ኣንፍ ቅዲት ቱ። ሮዲን እታ ደሩሱ እብ ሓምዴ ከረም እት ከትብ ሀይገት ዲብ ሓሳቡ ለዐለት እንዶ ገኣ ልትሳማዓኒ። ክእና ልብል፥ “ዎረቢና ናሓዳካ፣ እብ ሰበት ከረምና፣ ሰረራይ እብ ሓለቅሙ፣ ወሓይዝ ማይ ክዑይ፣ ወጋድም እብ ዕምቦባሁ፣ ወኣካል ግረህ ክም ኣልጦብ፣ ረወሪት ክሉ ጋም፣ ኣንውየት እብ ረዶብ -ረዶብ”  እት ልብል ሓምድ።

ዶል ከረም ኣሓ ሓቴ ዮም ሰቴ ዎሓቴ ዮም ቀብብ፣ በሀለት ኣምዕል ሲቶ ዲብ ጋድሞታት ወመሓዛት ትውዕል ወሓር ዲብ ምዕጥን ወርድ ዎለሰትዋ፣ ዎኣምዕል ቅብ ዲብ ኣድብር ትትሻፈል። ዎምስሉ ጭንጫይ እግል ኢልብለዖ እንዶ በሌው፣ ለንዋይ ጨዋ ለሰትዎ (ኣሓኡ ዎዓጣሉ)። ሓቆሁ ገድም ከረም ተሓልፍ ወቀይም ኣቴ። ኣሓ ሰብኣ መሰሀይ ነስእዋ፣ በሀለት ላሊ እት ግራህ እግል ትብላዕ ፈሩራ ዎሓር ኣሳቡሕ ዲብ ሽፍራ ተቃብል። ሓቆሃ ትትሓለብ ዎምን ሓዲስ ትትፈረር። ለንዋይ ኣት ጋድሞታት ቃንጪ ወሕዛእ ሰበት ባልዕ ልውዕል፣ ለተሌች ማራ ፈርሑ እታ ጋድሞታት እግል ወድ መታድ (መዳድ) ልተልሀው።  ሰብ ዓጣል ላታ ዕረፍ ኣለቦም እግልሚ ለምድር ዕብነ ሰበት ወደ ላሓሻይል እግል ለዓጣል ልትቃጼዮ። ደኣም ከልብ ሃላ ምን ገብእ፣ ለከልብ ሓት ሓቴ ዶል እት ምግብ ለዓጣል ኣቴ ዎሓት ሓቴ ዶል ምን ረሓር እንዶ ገኣ ዐቅብ። ዲብ ዐድና ክልኦት ጅንስ ከለብ ዐለው፣ ለውሮ ምስል ዓጣል ልትፈረር ከዓጣል ዐቅብ ወላ ዎሮ ዓድ ዓቅብ። ወሓቆሃ ኣውል ክም ኣታ ኣሓ ዲብ ኣድብር ባምቢቅ ወሰወጊት ትትፈረር፣ ወክምላ ሙሴ ለበለዩ ምና ዓጽላ ጸግብ ከምሴ እንዶ ተዓይር ለተነፍሳ በሰል በሰል ጼነ፣ ወለሓሊባ ማ በሰል ጼነ እብ ሰበብ ለዓጽላ። ወለዓጣል ዓልቃ (ፍሬ ናይ ሕገም ቱ) ምኑ ጸግብ ወመነቲት ወፈነቲት ወልድ። ምን ኩሉ ለዐጅበኒ ለዐላ ለኣሓ ወዓጣል ዶል ዒረት ቤት ኖሱ ለኣምራ ከእግላ ተላዩ እንዶ መረሖ ሸንከት ዐድ ልትበገስ እቡ።

• ኣዜ ዲብ ሮዴን (ሮዲን) ናቃብል፥

እት ፍትሕ መሓሪ ረኤና ምን ገብእ፡ ዎሮት ኣዳም ዓገባ ምን ገብእ ከዲብ ዳይና ክም ቀርባ መዓግባይ እንዶ ገኣ ሓቆ ትራካባ፡ ጀዳሁ ምእት ወዕስራ (120) ወኣት ልሙድ ክም ዐላ ሓብረና። ለዘይድ ሀይገት እብ ንዋይ ከኣፎ ርዝቅት ክም ዐለት፣ ሮዴን (ሮዲን) ዲብ “ድግም ክልኤ መንሳዕ” ገጽ 41-42 ክእና ካትብ ሀላ። እብ መትከንታብ ቴድሮስ ወድ እድሪስ ወድ ወልዱ እግል ተስፋምኬል ወድ ገብረስ ሮዲን ክእና ልብል፥ “ ናይብ ሓሰን ወድ እድሪስ እብ ለዶል ጥልበት እግል ልንሳእ እት ዐድ-ትማርያም እት ኣፍ-ዓበድ ፋግር ዐላ። ከሰልፍ ጀሃድ ወኣዳላ ውላድ ዐገባ፣ ሰብ ዐድ ዓይላይ ሺመት፣ እት ለሓዙ መጸዎ።  ከኣዳላ “እሊ ሑዬ ጀሃድ እት ቤት ኣብርሄ ምን ትሸይሞ፡ ምን ኣሓ ሐምስ ምእት (500) ነሀይበካ” ቤሎ። ወህቱ ሰኒ ብህሎም ዲብ እንቱ፣ ኤሎስ ወድ እድሪስ እናስ ዐድ ገብሬስ እብ ጋሪቱ እት ኣፍ-ዐበድ ማጽእ ምን ጸንሓ እሊ ክም ሰምዐ፣ እት ቴድሮስ ሑሁ “ዐድ ዓይላይ እግል ልትሸየሞ ሐዙ ሀለው፣ እንተ ኣግዳ እግል ትትሸየም ኣጊድ ነዐ” በላ እቡ እቡ ለኣካ እቱ። ወቴድሮስ ሰልፍ ኣምሸሸዩ ሓር ላታ መጽኣዩ። ዕንክር ዎሕመድ እግል ናይብ “ሕና ኣልፍ ወሓምስ ምእት (1,500) ወኣት ነሀይብካ፣ እግል ቴድሮስ ሸይም” ቤሎዎ። ናይብ እግል ዐድ ዓይላይ “ከለህቶም ሰመዎ ተሀይቦ ማ ኢፋልኩም” ቤሎም።  ህቶም ላተ፣ ዕንክር ዎናይብ ክም ሕሳብ ሽሕ እልፍ ምን ቤሎም ብዙሕ ሽሕ እንዶ ኣምሰለዎ “ኢፋልና ሒሉ ኣለብና” ቤለው። ወእብላ ናይብ ለሺመት እግል ቴድሮስ ሀበያ።”

እሊ ድግም ለኣምጽኮ ቡ ሰበብ፣ ሀይገት ሚ ለመስል ርዝቅ ንዋይ ዓላ እላ ከኣስክ ዓደድ ኣልፍ ወሓምስ ወኣት (1,500) እግል ሺመት ሀይቦ ክም ዐለው እንዶ እቤ ማራ ተዐጀብኮ። ክምላ እሉ ነኣምር፣ ሀይገት ንዋያ ብዙሕ ሰበት ዐላ፣ ሰብ ከበሳ ምን ገብእ ዎኣድዋራ ክልዶል ዘሙቶም ዓለው።

• ፕሮፈሶር ኮልሞዲን

እተ ለሓልፋ ወክድ ሓቴ ክታብ “ከኒሻ” ለትብል እብ ካርል ጆሃን ሉንድስትረም ወእዝራ ገብረመድህን ዲብ 2011 ለትከተበት ቀርኣኮ። ለክታብ እት ገጽ 70-71 እብ ግርመት ሀይገት ሀድግ። ከለተርጀሞቱ እሊ ለመስል ቱ።

ዲብ 1908 ፕሮፈሶር ኮልሞዲን ወቀሽ ስቨንሶን፣ ክልኦት ምስዮናውያን ውላድ ሽወደን፣ ምን ጸዓዘጋ፣ ሓማሴን ኣስክ ምድር መንሳዕ ትበገሰው። ወሰበቡ ሀዬ ምድር መንሳዕ ወሮዲን እግል ልርኤው ገይሶ ዐለው። ከእባ ግርመት ለገበይ ለምን ምሕላብ እንደ ኣምበተት ኣስክ ገለብ ለትነስእ ለተዐጃባ ፕሮፈሶር ኮልሞዲን ክእና እት ልብል ዳግሞ፥

“ምዕል ጅምዓት ወርሕ ምኬኤል ቀይም (ሕዳር) 1908, ለገበይና ምን ምሕላብ ኣምባትናሃ።  ለገበይ ኣስክ ገለብ ለትነስእ ምን ክሉ ለገረመት ገበይ ዎሮ ወድ ሚናድም እግል ሊጊሳ (ለኪዳ) ለተስህል ታ። ለበዝሕ ወክድ ገበይና እባ ጀፋፊር መሓዝ ገድማይ ዐለት። እት እሊ ወክድ እሊ ለመሓዝ ይቡስ ዐላ (ቀይም ሰበት ዐላ)። ሓቴ ዶል ሸንከት ድማን፣ወሓቴ ዶል ሸንከት ድገለብ እት ነወልጥ፣ወምን ሓዲስ እት ምግብ ለመሓዝ ነቃብል ወሐር እት መዓደይ ለመሓዝ እት ንትዓዴ እንገይስ ዐልና። እብ ሸንከት ድማና ወድገለብና ለኣድብር እት ልትዋቀል ገይስ ዐላ። ምና መሳጥርላ ኣድብር ዐባዪ ዕጨይ ፈግር። እት ፍንጌ እሊ ዐባዪ ዕጨይ ለግሩም ዕፌሁ ዕጨይ ቅልንቃል ልትረኤ። ከኣፎ እሊ ዕጨይ እሊ ምንላ ኣጻድፍ ለኣድብር ላንጦልጥል ክም ሀላ እግልዬ ሰኒ ወድ ኣማን ዐጅበኒ። ብዙሕ ወክድ ለዐባዪ ዕጨይ እብ ክትር ለሪሙ ወግዝፉ እግላ ገበይና ዕዛል በልስ እቱ ዐላ።

ሓቴ ዕጨት ቀልብዬ ለሰሓበት፣ ምና ብዕድ ዕጨይ ፍንቲ ለትቤ፣ ፍሬሃ ሪሙ ሰር ኣመት ገብእ ወዕቡ ኣክል ሕፍን እዴ ገብእ፣ ምንላ ኣቅሹን ለዕጨት ዲብ ቀጢን ወረዪም ጀቢብ ላንጦጥል። እታ ምግብ ገበይና ሓት ሓቴ ዶል ዲብ ምግብ ርሹድ ሰዓርሰዓሮ ሕዛእ ወድባዕ (መናፈሻ-park) ለናሓልፍ ሀለና እንዶ ገኣ ልትሰመዓኒ ዐላ። ወእት ረኣስ እሊ  ለምን ክል እንክር መጸኣና ለዐላ ኣክራን ናይ እብ ጅንስ ጅንሱ ሳራይር ክም ወሰካ እቱ ሀዬ ማራ ለላትዐጅብ ቱ። ለመሓዛት፣ እትሞታት፣ኣጀርበቢታት ወኣወድግ እብ ወሓይዝ ላማይ ጃሕ እት ልብል (ዶል ከረም ምን ገብእ በሀለቱቱ) ምን ልትወሰክ እቱ ሀዬ ሚ ወመስላ ዓላ ገብእ!!!  ኢፋልዬ፣ ጀማል ሓይሰኒ ምን እሊ ወከን ምን ኢእወስክ ሓይስ። ከለእብላ ጋሪት ሀለት ምን ገብእ እግል መለሀዬ ቀሽ ስቨንሶን፣ ምድር ሮዲን (በሀለት ገለብ፣ምድር መንሳዕ) ምስል ክሉ ለርዝቅ ዕጨዩ ወክል ሕብር ወጅንስ ኣቀጥፉ ወዕንቦባሁ ወክምሰልሁ ደራይስ ናይ ክል ጅንስ ሰራይር እት ትሰምዕ ምን ምድር ቀሽ ስቨንሶን (በሀለት ጸዓዘጋ ሓማሴን) እብ ዕጹፍ ገርም።”

   ለናይ ኮልሞዲን ዓጀብ ቃል እብ ቃሉ ኣብ እንግሊዝ እሊ ቱ፥

“Professor Johan Adolph Kolmodin, who visited Mensa at the end of November 1908, has left us a lyrical description of the scenery between Mehelab and Geleb.  He writes,

On Friday November 27, 1908, we started from Mehelab. The way up to Geleb is the most beautiful stretch of country through which one can travel.  For a good part of the way we followed the bed of the river Gedmai, now dry.  We moved now to the right, now to the left and again along the middle of the river bed, and across the river itself.  The mountains kept rising, to the right and to the left. Here and there, out of the crevices of the mountains, big tress emerged. Among them was the beautiful candelabara tree. How these trees could cling to the almost sheer faces of the mountains was a source of wonder for me.  Often, giant trees cast their shadows on our way.

My attention was drawn to a special tree with fruits half a cubit long and the size of a fist, hanging from branches on vines, thin and long.  At times our path went through what appeared like a rich green park.  Add to this the songs of all kinds of strange birds, reaching us from different directions. Imagine how it feels when even streams and the rivers begin to sing.  No, I must abstain from any further descriptions.  I could only say to my fellow traveler, Pastor Svenson, that Roden’s country  (meaning  Mensa) with its variations, its wealth of trees and flora, as well as the songs of birds, was much more beautiful than his country (meaning Tse’azzaga or Hamasen). “ Page 70-71.

ዒን ናይ እሊ ክቱብዬ ለኣትሓወዝኮ ቡ፥ (1) “ድግም ክልኤ ወፍትሕ መሓሪ” እብ ሮዲን

(2)“ከኒሻ-ሩትስ ኣንድ ደቨሎፕመንት ኦፍ ዘ

ኢቫንጀሊካል ቸርች ኦፍ ኢርትራ”

እብ ካርል ጆሃን ሉንድስትረም ወእዝራ

ገብረመድህን ገጽ 70

Source & Reference:  (1) “Dgim Mensa & Ftih Mehari” By Carl Ruden

(2) “Kenisha”- Roots and Development of the

Evangelical Church of Eritrea”, by Karl

Johan Lundstrom and Ezra Gebremedhin